W procesie karnym zeznania świadków mają często kluczową rolę. Przepisy nakładają na świadków szereg obowiązków, ale też przyznają im określone uprawnienia, zmierzające w szczególności do ochrony prawa świadka do niedostarczania informacji, które mogłyby narazić jego lub osoby dla niego najbliższe na odpowiedzialność karną czy też ochrony tajemnicy państwowej, służbowej i zawodowej. Kodeks postępowania karnego przewiduje też środki służące ochronie prywatności i bezpieczeństwa świadka.
1. Obowiązek stawienia się na wezwanie (art. 177 § 1 k.p.k.)
- Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się w miejscu i godzinie wskazanej w wezwaniu oraz złożyć zeznania
2. Doręczanie wezwań (art. 131 § 1, art. 129 § 1, art. 137 k.p.k.)
Wezwania doręcza się za pokwitowaniem odbioru:
- zasadniczo za pośrednictwem poczty
- w razie niezbędnej konieczności – przez Policję,
- w sprawach niecierpiących zwłoki - telefonicznie lub w inny sposób stosownie do okoliczności.
Wezwanie powinno zawierać:
- oznaczenie organu wzywającego,
- wskazanie, w jakiej sprawie, w jakim miejscu i czasie ma się stawić wzywany,
- pouczenie o skutkach niestawiennictwa.
- W sprawach niecierpiących zwłoki można wezwać świadka
3. Wezwanie przez Policję
- gdy świadek nie odbiera wezwań kierowanych pocztą,
- wyjątkowo bez wcześniejszego wzywania w sytuacjach niezbędnych i nie cierpiących zwłoki.
4. Prawo do informacji o celu wezwania
- osoba wezwana ma prawo wiedzieć, w jakiej sprawie jest wzywana.
- funkcjonariusze mogą jednak odmówić ujawnienia tej informacji z uwagi na dobro postępowania.
5. Usprawiedliwienie niestawiennictwa
- świadek może usprawiedliwić niestawiennictwo z powodu ważnych przyczyn i wnieść o wyznaczenie innego terminu przesłuchania,
- można zrobić to telefonicznie, co umożliwi uzgodnienie z prowadzącym postępowanie nowego terminu przesłuchania,
- jeśli nie możemy skontaktować się z prowadzącym, należy złożyć usprawiedliwienie na piśmie, wskazując powody braku nieobecności i przedstawiając, jeśli to możliwe, stosowne dokumenty.
6. Konsekwencje nieusprawiedliwionego niestawiennictwa (art. 285 § 1 i 2 k.p.k.)
- na świadka, który nie stawi się na wezwanie bez usprawiedliwienia może zostać nałożona kara pieniężna w wysokości do 10.000 zł,
- dodatkowo prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka.
7. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka - prawa osoby zatrzymanej
-
Prawo do pomocy adwokata
- Osoba zatrzymana może zażądać telefonicznego kontaktu z adwokatem.
- Zaleca się wcześniejsze posiadanie numeru do wybranego prawnika.
-
Prawo do powiadomienia osoby najbliższej
- Zatrzymany może żądać, aby Policja zawiadomiła o zatrzymaniu wskazaną przez niego osobę.
-
Prawo do otrzymania odpisu protokołu zatrzymania
- Należy zażądać wydania takiego dokumentu w momencie zatrzymania.
-
Prawo do zaskarżenia decyzji
- Na orzeczenie o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu świadka przysługuje zażalenie do sądu.
8. Obowiązek zeznawania prawdy.
- świadek jest zobowiązany mówić prawdę i nie zatajać prawdy,
- za składanie fałszywych zeznań lub zatajenie prawdy grozi kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat (art. 233 § 1 k.k.), o czym świadek powinien być pouczony przed przesłuchaniem,
- Nie stanowią przestępstwa nieścisłości wynikające z niepamięci lub niewiedzy, o ile nie są efektem świadomego wprowadzania w błąd.
9. Prawo do odmowy składania zeznań
- przysługuje osobom najbliższym dla podejrzanego (oskarżonego)
- są to: małżonek, wstępny (rodzice, dziadkowie), zstępny (dzieci, wnuki), rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia, jej małżonek oraz osoba pozostająca we wspólnym pożyciu,
- z prawa do odmowy składania zeznań może również skorzystać osoba, która w innej toczącej się sprawie jest oskarżona o współudział w tym samym przestępstwie (faktyczny współoskarżony w odrębnym postępowaniu).
10. Prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie (art. 183 § 1 k.p.k.)
- świadek ma prawo odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe,
- świadek nie musi podawać konkretnej przyczyny, wystarczy powołanie się na to uprawnienie.
11. Prawo do odmowy zeznań co do okoliczności objętych tajemnicą służbową lub zawodową (art. 180 § 1 k.p.k.).
- osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek,
- sąd lub prokurator może zwolnić te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy.